Na samym początku poproszę Cię o to, żebyś zastanowił się jak rozumiesz pojęcie rozwój. Wypisz wszystkie skojarzenia, które przychodzą ci do głowy.
Termin „rozwój” i „zmiana” często bywają używane zamiennie, a pojęcie rozwoju utożsamiane jest z progresem, czyli postępem. Różnica między jednym a drugim zachowaniem w tej samej sytuacji to zmiana- niekoniecznie oznacza to, że człowiek się rozwinął. Pojawia się zatem istotne pytanie: jakie cechy musi mieć zmiana abyśmy nazwali ją rozwojem? Podstawą wnioskowania są obserwacje oraz wiedza naukowa, na przykład o normach rozwojowych.
W okresie niemowlęctwa podstawowym zadaniem rozwojowym jest nawiązanie bliskiej więzi przynajmniej z jedną osobą. Więź ta ma spowodować osiągnięcie poczucia bezpieczeństwa i zaufania do tej osoby na tyle aby umożliwiło to zniesienie nieobecności najpierw przez krótki czas, a później przez dłuższe okresy bez ponoszenia szkód emocjonalnych.
W jaki sposób można wypracować tę więź?
Warunkiem powstania tej szczególnej więzi jest szybkie i adekwatne reagowanie dorosłego na potrzeby dziecka. Najczęściej figurą przywiązania jest matka.
Ontogenezę systemu przywiązania można podzielić na fazy:
1. 0 – 6 miesięcy, pojawia się reakcja uśmiechu, która zapoczątkowuje cykl przyjaznych interakcji. Kluczowym czynnikiem przywiązania jest matczyna gotowość do wrażliwego reagowania na zachowania dziecka. Winnicott mówi, że dziecko odbija się w twarzy matki i tym co widzi w jej oczach jest ono samo. Wg Sterna wzajemna wymiana spojrzeń między matką a niemowlęciem jest kluczowym składnikiem rozwoju świata wewnętrznego. Daje dziecku poczucie ciągłości, historii, sprawczości, poczucia wartości. Uśmiech na twarzy matki jest pierwszym symbolem. W kleinowskim ujęciu tworzenia symboli nawiązującym do freudowskiej koncepcji halucynacyjnego spełniania życzeń, obrazy powstają na skutek braku, utraty. Kleinowskie niemowlę myśli „nie ma piersi, więc wyobraźmy sobie pierś”. Podobnie jak z patrzeniem jest z trzymaniem (holdingiem), pojęciem wprowadzonym przez Winnicotta odnoszącym się do całego psychofizjologicznego systemu ochrony, wsparcia i otulającej opieki. Stern mówi o matczynym dostrojeniu do rytmu dziecka, matka gaworzy z dzieckiem jej odgłosy harmonizują z odgłosami niemowlęcia, minami, ruchami, mogą się pojawiać w innej modalności zmysłowej – dziecko podskakuje, a matka mówi „hopa, hopa” Pomaga to niemowlęciu w rozwoju zintegrowanego poczucia siebie.
2. 6 miesięcy – 3 lata pojawia się lęk przed obcymi zbiegający się w czasie z umiejętnością przemieszczania się . Dziecko traktuje matkę jako bezpieczną bazę, może oddalać się czując się bezpiecznie, w chwili zagrożenia przywołuje matkę płaczem, przylega do niej. Nadmiernie lękowi rodzice mogą powstrzymywać zachowania eksploracyjne dziecka, sprawiając że będzie ono przytłumione i zahamowane. Z kolei beztroscy rodzice , niedbali, nie stanowią bezpiecznej bazy, co prowadzi do lęku i poczucia porzucenia, przez co dziecko hamuje się samo. Powstaje wewnętrzny model uczuciowy relacji , nazwany przez Bowlbyego „ wewnętrznym modelem roboczym”.
3. 3 lata i więcej, etap stałości obiektu, dziecko odróżnia swoich rodziców jako odrębne osoby, mające własne zamierzenia i cele, nadal chce zachować bliskość, ma większy repertuar sposobów. Spójność w zachowaniu matki jest źródłem poczucia ciągłości. Niezawodność matki wrażliwie reagującej na dziecko staje się zawiązkiem kompetencji autobiograficznej. Dzięki matczynemu holdingowi kształtuje się zdolność do utrzymania obrazu siebie we własnym umyśle, objawiająca się zdolnością do autorefleksji. Matka która nie potrafi funkcjonować jako „pomocnicze ego” , naraża dziecko na obezwładniające emocje, gdy dziecko spotka się z utratą i lękiem separacyjnym.
Pod koniec lat 60 tych Mary Ainsworth , współpracująca z Bowlbym , wymyśliła pewien model obserwacji, którą nazwała PROCEDURĄ OBCEJ SYTUACJI: 20 minutowa obserwacja dziecka, dwukrotna separacje na 3 min, reakcję dziecka klasyfikuje się jako znamienną dla danego WZORCA PRZYWIĄZANIA:
PRZYWIĄZANIE UFNE:
Dziecko uspokaja się po powrocie matki, w sytuacji stresowej szuka wsparcie i pociechy u innych, matka jest dla dziecka „bezpieczna bazą”, ma zdolność odzwierciedlania stanów dziecka, ma zdolność mentalizacji co sprzyja prawidłowemu rozwojowi dziecka. Matki dzieci ufnie przywiązanych szybko reagują na ich płacz, często patrzą, uśmiechają się więcej do nich mówią , oferują emocjonalny, radosny holding. Dziecko przeżywa siebie jako godne miłości i uwagi, może liczyć na innych, prosić o pomoc w potrzebie, przenosi te zasady na wszystkie inne związki. Oznakami ufnego przywiązania w dorosłym życiu jest „kompetencja autobiograficzna” i zdolność do płynnej narracji, większa kontrola ego i większa odporność psychiczna. W badaniu Ainsworth przeprowadzonym w Baltimore 66% dzieci było przywiązanych ufnie.
PRZYWIĄZANIE LĘKOWO- UNIKAJĄCE
Dziecko przejawia niewielkie objawy stresu w trakcie nieobecności matki, a po jej powrocie nie dąży do ponownej bliskości. W późniejszym życiu wchodzi w relacje które nie zapewniają emocjonalnego wsparcia, odcina się od emocji ponieważ matka nie jest wystarczająco dobrze dostrojona do dziecka, nie reaguje na jego sygnały emocjonalne, jest to matka praktyczna: nakarmić, przewinąć i wystarczy. Świat spostrzega jako miejsce niebezpieczne, w którym do innych należy się odnosić z wielką ostrożnością. Siebie dziecko przeżywa jako niezdarne, niegodne miłości. Dziecko minimalizuje swoje potrzeby by uprzedzić spodziewane niezaspokojenie i odtrącenie i pozostać w odległym kontakcie z opiekunem. Odrzucenie i własne potrzeby zostają usunięte ze świadomości, co Bowlby nazywa „obronnym wykluczeniem, obroną percepcyjną”. Lękowo przywiązane dziecko może zostać pochwycone w pułapkę błędnego koła, gdy nie ma bezpiecznej bazy , wcześnie pojawia się rozłąka, utrata, dziecko czuje gniew i pragnie zaatakować opiekuna. Nie ośmiela się tego zrobić z obawy przed odwetem lub porzuceniem , wypiera więc uczucia lęku i wściekłości , co powoduje większą niepewność. Następuje zablokowanie ekspresji i pragnienia ufnej ,bliskiej relacji, miłości, opieki.
PRZYWIĄZANIE LĘKOWO- AMBIWALENTNE
Dziecko okazuje silny stres w trakcie separacji i nie uspokaja się po powrocie opiekuna, jest zdenerwowane, agresywne. Rodzice nadmiernie się przejmują, wpadają w panikę, bezradnie się szamoczą. Rodzice nie są w stanie dać sobie rady z własnymi problemami, zmetabolizować własnego stresu nie umieją też pomóc dziecku poradzić sobie z bólem i złością. Dziecko musi radzić sobie z emocjami samo, a środki ma ubogie :acting out by wyładować agresję na zabawkach lub rodzeństwie , rozszczepienie, identyfikacja projekcyjna, identyfikacja z agresorem. Odwrócenie ról w relacjach rodzice –dziecko, co hamuje zdolności eksploracyjne dziecka, nadmierna ingerencja rodzica, podkreślanie zależności i niesamodzielności dziecka, opiekun jest nieprzewidywalny, dziecko skrajnie podporządkowane. Odpowiedzią dziecka na groźbę separacji jest agresja.
WIĘŹ ZDEZORGANIZOWANA
Dziecko poszukuje bliskości matki w sposób chaotyczny, dziwaczny, nieadekwatny. W dalszym rozwoju dziecka występują objawy psychopatologiczne, w sytuacji stresu mogą zostać uruchomione mechanizmy dysocjacyjne., zaburzenia osobowości typu borderline. Dziecko niezwykle wyczulone na emocje rodzica, przejmuje nad nim opiekę , oferuje mu pocieszenie. Opiekun stanowi zagrożenie dla dziecka (przemoc lub molestowanie), rodzic nie może stać się bezpieczną bazą dla dziecka, nie koi lęku, brak ciągłości w relacji z opiekunami skutkuje niezdolnością do wyzwalania się z relacji powodujących ból, brak umiejętności samouspokojenia.
Dziecko ma sposoby by utrzymać relację przywiązania za wszelką cenę, nawet kosztem późniejszych problemów emocjonalnych i adaptacyjnych. Obronne wykluczenie powoduje, że wzorce te są bardzo odporne na zmianę i nie zmieniają się pod wpływem bieżących doświadczeń. Wewnętrzne modele robocze powstające w relacji z pierwszym opiekunem są kontynuowane w życiu dorosłym i przekazywane następnemu pokoleniu.
W rozpatrywaniu rozwoju i norm rozwojowych za ważny uznaje się proces wzajemnego dopasowywania się do siebie jednostki i środowiska otaczających ja ludzi. Osiągnięcia rozwojowe traktowane są jako rezultat dopasowania się do siebie możliwości dziecka i sygnalizowanych przez nie potrzeb oraz oczekiwań stawianych przez otoczenie.
PODSUMOWANIE
Przywiązanie jako więź uczuciowa (stan wewnętrzny) na zewnątrz przejawia się pod postacią zachowań przywiązaniowych (attachment behaviors). Zaliczamy do nich: uśmiech , podtrzymanie kontaktu wzrokowego, płacz, wołanie, dotykanie, przywieranie, przytulanie.
Literatura: